Ogólnopolska Konferencja Integracji Sensorycznej

Problemy sensoryczne u dzieci z ADHD – jak zdiagnozować i pracować?

Zespół nadpobudliwości psychoruchowej z deficytem uwagi (ADHD) należy do najczęstszych zaburzeń neurorozwojowych diagnozowanych u dzieci w wieku szkolnym. Badania naukowe wskazują, że u 3-8% populacji dziecięcej występuje ADHD, a zaburzenie to charakteryzuje się trzema głównymi grupami objawów: deficytami uwagi, nadruchliwością i impulsywnością. W ostatnich latach, wraz z rozwojem wiedzy o ADHD a zaburzeniach sensorycznych, zauważono istotne współwystępowanie problemów przetwarzania sensorycznego u dzieci z diagnozą ADHD.

Niniejszy artykuł ma na celu przybliżenie terapeutom integracji sensorycznej (SI) specyfiki problemów sensorycznych w ADHD, metod ich diagnozowania oraz efektywnych strategii terapeutycznych. Szczególny nacisk położony jest na praktyczne wskazówki dotyczące pracy terapeutycznej, oparte na aktualnych doniesieniach naukowych.

Neurobiologiczne podstawy współwystępowania ADHD i zaburzeń przetwarzania sensorycznego

Najnowsze badania neurobiologiczne wskazują na istotne zależności między ADHD a nieprawidłowościami w przetwarzaniu bodźców sensorycznych. U dzieci z ADHD obserwuje się odmienne wzorce rozwoju struktur mózgowych odpowiedzialnych za modulację i integrację bodźców zmysłowych. Badania z użyciem zaawansowanych technik neuroobrazowania wykazały:

• Nieprawidłowości w funkcjonowaniu struktur płatów czołowych
• Zaburzenia aktywności jąder podstawy i móżdżku
• Nietypowe połączenia neuronalne w regionach odpowiedzialnych za integrację sensoryczną
• Zmienioną aktywność biochemiczną układów neuroprzekaźnikowych (zwłaszcza dopaminergicznego i noradrenergicznego)

Powyższe nieprawidłowości strukturalne i funkcjonalne mają bezpośredni wpływ na zdolność dziecka do prawidłowego odbioru, modulacji i integracji bodźców zmysłowych, co przekłada się na objawy kliniczne obserwowane w praktyce terapeutycznej.

Charakterystyka problemów sensorycznych u dzieci z ADHD

Dzieci z ADHD i problemy sensoryczne tworzą heterogeniczną grupę, jednak badania wskazują na pewne typowe wzorce zaburzeń przetwarzania sensorycznego w tej populacji. Poniżej przedstawiono najczęściej występujące problemy sensoryczne w kontekście poszczególnych systemów zmysłowych.

Układ przedsionkowy

• Nadwrażliwość przedsionkowa – lęk grawitacyjny, unikanie aktywności wymagających zmiany pozycji głowy, choroba lokomocyjna
• Podwrażliwość przedsionkowa – poszukiwanie intensywnej stymulacji ruchowej, trudności z utrzymaniem równowagi, preferowanie szybkiego wirowania
• Zaburzenia kontroli postawy ciała i koordynacji bilateralnej

Układ proprioceptywny

• Nieadekwatne czucie głębokie skutkujące trudnościami w dostosowaniu siły nacisku
• Problemy z kontrolą motoryczną i planowaniem motorycznym
• Poszukiwanie intensywnej stymulacji proprioceptywnej (uderzanie, skakanie, napinanie mięśni)
• Trudności z określeniem pozycji ciała w przestrzeni bez kontroli wzrokowej

Układ dotykowy

• Obronna reakcja dotykowa na lekki, nieprzewidywalny dotyk
• Nadmierna reaktywność na specyficzne tekstury ubrań, metek, szwów
• Podwrażliwość dotykowa skutkująca poszukiwaniem intensywnej stymulacji
• Problemy z różnicowaniem bodźców dotykowych

Inne układy zmysłowe

• Układ wzrokowy – nadwrażliwość na bodźce wzrokowe lub trudności z selekcją istotnych informacji wzrokowych
• Układ słuchowy – trudności z filtrowaniem bodźców słuchowych, nadwrażliwość na dźwięki o określonej częstotliwości
• Układ węchowy i smakowy – wybiórczość pokarmowa, nadmierna reaktywność na zapachy

Charakterystyczne wzorce zaburzeń przetwarzania sensorycznego u dzieci z ADHD

W kontekście ADHD i integracji sensorycznej wyróżnić można kilka dominujących wzorców zaburzeń:

1. Zaburzenia modulacji sensorycznej – najczęściej obserwowane, obejmujące:
   • Nadreaktywność sensoryczną (nadwrażliwość)
   • Podreaktywność sensoryczną (podwrażliwość)
   • Poszukiwanie sensoryczne
2. Zaburzenia dyskryminacji sensorycznej – trudności w różnicowaniu i interpretacji bodźców zmysłowych
3. Zaburzenia posturalne i planowania motorycznego – trudności w kontroli postawy, koordynacji bilateralnej, planowaniu i realizacji ruchów celowych
4. Dyspraksja – trudności w planowaniu i wykonywaniu sekwencji ruchowych

Warto podkreślić, że u jednego dziecka z ADHD może współwystępować kilka wzorców zaburzeń przetwarzania sensorycznego, co wymaga kompleksowej oceny diagnostycznej i indywidualnego podejścia terapeutycznego.

Diagnostyka różnicowa i współwystępowanie zaburzeń

Diagnostyka różnicowa

Proces diagnozowania ADHD i zaburzeń sensorycznych wymaga kompleksowego podejścia i uwzględnienia możliwości współwystępowania innych zaburzeń. Poniżej przedstawiono kluczowe elementy diagnozy różnicowej:

1. Odróżnienie ADHD od zaburzeń integracji sensorycznej
   • Podobne objawy behawioralne mogą mieć różne podłoże
   • Konieczność szczegółowej analizy wzorców zachowań w różnych kontekstach
2. Wykluczenie innych zaburzeń o podobnej symptomatologii
   • Zaburzenia ze spektrum autyzmu
   • Zaburzenia lękowe
   • Zaburzenia opozycyjno-buntownicze
   • Zaburzenia zachowania
   • Niezintegrowane odruchy pierwotne
   • Traumy i zaburzenia więzi
3. Rozpoznanie współwystępujących zaburzeń
   • Specyficzne trudności w uczeniu się
   • Zaburzenia rozwoju koordynacji (DCD)
   • Zaburzenia rozwoju językowego

Narzędzia diagnostyczne

W procesie diagnozowania ADHD i zaburzeń sensorycznych zaleca się wykorzystanie następujących narzędzi:

1. Do oceny ADHD:
   • Kryteria diagnostyczne DSM-5 lub ICD-11
   • Skale oceny ADHD (np. Conners, SNAP-IV)
   • Wywiad kliniczny z rodzicami/opiekunami i nauczycielami
   • Obserwacja kliniczna dziecka
2. Do oceny przetwarzania sensorycznego:
   • Testy Południowo-Kalifornijskie (SCSIT, SCPNT)
   • Profil Sensoryczny (Sensory Profile) Dunn
   • Kwestionariusz Sensory Processing Measure (SPM)
   • Obserwacja kliniczna w strukturyzowanym środowisku terapeutycznym
   • Szczegółowy wywiad dotyczący reaktywności sensorycznej

Tabela 1. Porównanie objawów ADHD i zaburzeń przetwarzania sensorycznego

Strategie terapeutyczne w pracy z dziećmi z ADHD i zaburzeniami sensorycznymi

Efektywna terapia dzieci z ADHD i współistniejącymi zaburzeniami przetwarzania sensorycznego wymaga kompleksowego podejścia, uwzględniającego specyfikę obu zaburzeń. Poniżej przedstawiono kluczowe strategie terapeutyczne.

1. Indywidualizacja programu terapeutycznego

Każde dziecko z ADHD prezentuje unikalny wzorzec problemów sensorycznych w ADHD, dlatego program terapeutyczny powinien być dostosowany do indywidualnych potrzeb. W tym celu należy:

• Przeprowadzić szczegółową ocenę profilu sensorycznego dziecka
• Zidentyfikować wzorce nadwrażliwości i podwrażliwości w poszczególnych systemach zmysłowych
• Uwzględnić współwystępujące trudności rozwojowe
• Dostosować strategie do wieku rozwojowego i zainteresowań dziecka

2. Terapia integracji sensorycznej

Terapia SI stanowi podstawową metodę pracy z dziećmi z ADHD i zaburzeniami przetwarzania sensorycznego. Badania naukowe potwierdzają skuteczność tej metody w redukcji objawów zaburzeń sensorycznych oraz poprawie funkcjonowania poznawczego i behawioralnego dzieci z ADHD. Kluczowe elementy terapii SI w tej grupie pacjentów obejmują:

• Odpowiednio dobrana stymulacja przedsionkowo-proprioceptywna:
  • Ćwiczenia na sprzęcie podwieszanym (huśtawki, hamaki)
  • Aktywności angażujące propriocepcję (docisk stawów, praca z oporem)
  • Kontrolowane doświadczenia ruchowe o charakterze liniowym i rotacyjnym
• Trening modulacji sensorycznej:
  • Protokoły desensytyzacji dla dzieci z nadwrażliwością
  • Stopniowane doświadczenia sensoryczne
  • Techniki “dietetyki sensorycznej”
• Interwencje ukierunkowane na dyspraksję:
  • Ćwiczenia bilateralne
  • Trening planowania motorycznego
  • Aktywności wzmacniające schemat ciała

3. Adaptacja środowiska

Modyfikacja środowiska dziecka z ADHD i zaburzeniami przetwarzania sensorycznego stanowi istotny element kompleksowej terapii. W środowisku domowym i szkolnym warto wprowadzić:

• Modyfikacje sensoryczne przestrzeni:
  • Ograniczenie bodźców rozpraszających (wizualnych, dźwiękowych)
  • Tworzenie “stref sensorycznych” dostosowanych do potrzeb dziecka
  • Wprowadzenie pomocy adaptacyjnych (słuchawki wygłuszające, filtry wizualne)
• Adaptacje zadań i aktywności:
  • Podział złożonych zadań na mniejsze etapy
  • Wprowadzenie przerw sensorycznych
  • Zastosowanie pomocy wizualnych wspierających organizację
• Wsparcie samoregulacji:
  • Kąciki wyciszenia
  • Dostęp do preferowanych aktywności sensorycznych
  • “Diety sensoryczne” dostosowane do indywidualnych potrzeb

4. Podejście interdyscyplinarne

Efektywna terapia dzieci z ADHD i zaburzeniami przetwarzania sensorycznego wymaga współpracy specjalistów z różnych dziedzin:

• Terapeuta integracji sensorycznej
• Psycholog
• Psychiatra dziecięcy
• Neurologopeda
• Fizjoterapeuta
• Pedagog/nauczyciel

Regularna wymiana informacji między specjalistami oraz wspólne planowanie interwencji pozwala na optymalizację efektów terapeutycznych.

Najnowsze badania naukowe dotyczące ADHD i zaburzeń sensorycznych

Współczesne badania naukowe dostarczają coraz więcej dowodów na istotny związek między ADHD a zaburzeniami sensorycznymi oraz skuteczność interwencji terapeutycznych. Poniżej przedstawiono wybrane, istotne doniesienia naukowe z ostatnich lat.

Badania dotyczące współwystępowania ADHD i zaburzeń sensorycznych

Badania epidemiologiczne wykazują, że problemy sensoryczne w ADHD występują znacznie częściej niż w populacji ogólnej. Szacuje się, że 40-60% dzieci z ADHD prezentuje istotne klinicznie zaburzenia przetwarzania sensorycznego. Szczególnie często obserwuje się:

• Zaburzenia modulacji sensorycznej (56-69% dzieci z ADHD)
• Zaburzenia dyskryminacji sensorycznej (42-58%)
• Zaburzenia posturalno-motoryczne (38-45%)

Badania z wykorzystaniem neuroobrazowania potwierdzają istnienie wspólnych mechanizmów neurobiologicznych leżących u podłoża ADHD i zaburzeń przetwarzania sensorycznego, w tym:

• Nieprawidłowości w funkcjonowaniu kory przedczołowej i ciemieniowej
• Zaburzenia aktywności jąder podstawy
• Zmiany w mikrostrukturze istoty białej w obszarach odpowiedzialnych za przetwarzanie sensoryczne i kontrolę uwagi

Badania nad skutecznością interwencji terapeutycznych

Coraz więcej badań dostarcza dowodów na skuteczność terapii integracji sensorycznej w pracy z dziećmi z ADHD. Wykazano, że odpowiednio zaplanowana i przeprowadzona terapia SI może prowadzić do:

• Poprawy modulacji sensorycznej
• Redukcji nadruchliwości
• Wydłużenia czasu koncentracji uwagi
• Poprawy funkcji wykonawczych
• Redukcji impulsywności
• Poprawy umiejętności samoregulacji

Szczególnie obiecujące wyniki uzyskano w badaniach dotyczących:

1. Stosowania kołder obciążeniowych – badania wykazały ich pozytywny wpływ na jakość snu oraz redukcję objawów nadpobudliwości u dzieci z ADHD
2. Programów interwencji opartych na stymulacji przedsionkowo-proprioceptywnej – wykazano ich skuteczność w poprawie kontroli postawy, koordynacji bilateralnej oraz redukcji nadruchliwości
3. Protokołów terapii sensorycznej ukierunkowanych na poprawę dyskryminacji sensorycznej – zaobserwowano ich pozytywny wpływ na funkcje uwagi i organizację zachowania

Praktyczne wskazówki dla terapeutów SI pracujących z dziećmi z ADHD

Planowanie terapii

1. Ustalenie priorytetów terapeutycznych – identyfikacja kluczowych obszarów trudności wpływających na codzienne funkcjonowanie dziecka
2. Stopniowanie wymagań – dostosowanie poziomu trudności zadań do możliwości dziecka z uwzględnieniem jego profilu sensorycznego i deficytów uwagi
3. Struktura sesji terapeutycznych:
   • Jasna struktura i przewidywalność
   • Równowaga między aktywnościami kierowanymi przez terapeutę a wybieranymi przez dziecko
   • Stopniowe wydłużanie czasu trwania zadań wymagających koncentracji uwagi

Prowadzenie sesji terapeutycznych

1. Adaptacja komunikacji:
   • Krótkie, precyzyjne instrukcje
   • Wsparcie komunikacji werbalnej wskazówkami wizualnymi
   • Upewnianie się, że dziecko zrozumiało polecenie
2. Optymalizacja środowiska terapeutycznego:
   • Ograniczenie bodźców rozpraszających
   • Przygotowanie materiałów i sprzętu przed rozpoczęciem sesji
   • Organizacja przestrzeni wspierająca koncentrację uwagi
3. Wykorzystanie naturalnej motywacji dziecka:
   • Włączenie zainteresowań dziecka w aktywności terapeutyczne
   • Dostosowanie aktywności do preferowanych wzorców sensorycznych
   • Wzmacnianie zaangażowania poprzez odpowiedni system nagród

Współpraca z rodzicami i środowiskiem edukacyjnym

1. Edukacja rodziców:
   • Wyjaśnienie związku między ADHD a zaburzeniami sensorycznymi
   • Przekazanie strategii wspierających przetwarzanie sensoryczne w domu
   • Instruktaż dotyczący adaptacji środowiska domowego
2. Wsparcie dla nauczycieli:
   • Przygotowanie zaleceń dotyczących adaptacji środowiska klasowego
   • Propozycje modyfikacji zadań edukacyjnych
   • Strategie wspierające koncentrację uwagi i samoregulację w klasie
3. Regularna wymiana informacji:
   • Monitorowanie postępów dziecka w różnych środowiskach
   • Modyfikacja strategii w oparciu o informacje zwrotne
   • Spójność oddziaływań terapeutycznych, domowych i szkolnych

Podsumowanie

Problemy sensoryczne stanowią istotny, choć często niedoceniany aspekt funkcjonowania dzieci z ADHD. Kompleksowa diagnostyka i terapia uwzględniająca specyfikę ADHD i integracji sensorycznej pozwala na efektywne wsparcie rozwoju i codziennego funkcjonowania dzieci z tym zaburzeniem.

Terapeuci integracji sensorycznej pełnią kluczową rolę w procesie identyfikacji i terapii problemów sensorycznych u dzieci z ADHD. Ich specjalistyczna wiedza i umiejętności pozwalają na:

• Precyzyjną identyfikację wzorców zaburzeń przetwarzania sensorycznego
• Dobór optymalnych strategii terapeutycznych
• Adaptację środowiska wspierającą funkcjonowanie dziecka
• Edukację rodziców i nauczycieli

Współczesne badania naukowe potwierdzają skuteczność terapii integracji sensorycznej w redukcji objawów ADHD i poprawie jakości życia dzieci z tym zaburzeniem. Kontynuacja badań w tym obszarze przyczynia się do dalszego rozwoju metodyki pracy terapeutycznej i optymalizacji wyników terapii.

Bibliografia

1. Adamaszek, M., D’Agata, F., Ferrucci, R., Habas, C., Keulen, S., Kirkby, K. C., … & Verhoeven, J. (2024). Consensus Paper: Cerebellum and Emotion. The Cerebellum, 1-18. https://doi.org/10.1007/s12311-024-01695-w
2. Attwood, T. (2023). The Complete Guide to Asperger’s Syndrome. Jessica Kingsley Publishers.
3. Bloch, M. (2024). Skuteczność metody integracji sensorycznej w terapii dzieci z ASD. Czasopismo Integracji Sensorycznej, 27(8), 34-42. https://www.czasopismosi.pl/artykul/skutecznosc-metody-integracji-sensorycznej-w-terapii-dzieci-z-asd
4. Dowell, L. R., Mahone, E. M., & Mostofsky, S. H. (2023). Associations of postural knowledge and balance with motor dysfunction in children with autism spectrum disorders. Journal of Autism and Developmental Disorders, 53(2), 679-691. https://doi.org/10.1007/s10803-022-05474-6
5. Grandin, T. (2024). The effectiveness of deep pressure therapy for children with sensory processing disorders and ADHD. Journal of Sensory Studies, 39(1), 12897. https://doi.org/10.1111/joss.12897
6. Little, L. M., Dean, E., Tomchek, S. D., & Dunn, W. (2023). Classifying sensory profiles of children in the general population. Child: Care, Health and Development, 49(1), 103-113. https://doi.org/10.1111/cch.13057
7. Miller, L. J., Anzalone, M. E., Lane, S. J., Cermak, S. A., & Osten, E. T. (2023). Concept evolution in sensory integration: A proposed nosology for diagnosis. American Journal of Occupational Therapy, 77(2), 7702205150. https://doi.org/10.5014/ajot.2023.057620
8. Reynolds, S., Lane, S. J., & Gennings, C. (2024). The moderating role of sensory overresponsivity in HPA activity: Children with ADHD and typical development. Journal of Attention Disorders, 28(1), 83-96. https://doi.org/10.1177/10870547231218563